آشنایی مختصر با بیمارهای شایع ژنتیکی

بیماری های شایع ژنتیکی

سندرم داون

شایعترین و شناخته ترین اختلال کروموزومی است که عمدتأ به دلیل تریزومی21 می باشد.این بیماری ژنتیکی شامل یک سری از علائم ذهنی و جسمی است که در اثر وجود سه کپی از کروموزوم شماره 21 در انسان ایجاد می شود و آن را تریزومی 21 می نامند و تاکنون راه درمانی برای این مبتلایان یافت نشده است و اگرچه هر زنی در هر سنی ممکن است بچه مبتلا به سندروم داون به دنیا بیاورد ولی این احتمال با افزایش سن مادر شدیداً بالا می رود.

سندرم ادواردز

نشانگان ادواردز (Edwards Syndrome) که با نام تریزومی 18 نیز شناخته می‌شود، نوعی ناهنجاری کروموزومی است که به دلیل سه‌ تایی شدن کروموزم هجدهم رخ می‌دهد. کروموزوم اضافی ممکن است کاملاً جدا یا چسبیده به کروموزوم دیگر باشد. این تریزومی معمولاً در اثر اشتباه در مرحله‌ی جداشدن کروموزوم‌های هومولوگ در میوز پدر یا مادر اتفاق می‌افتد.

سندرم پاتو

سندرم پاتو (Patau) یا تریزومی 13 یک ناهنجاری مادرزادی است که در هنگام تولد وجود دارد و ناشی از وجود یک کپی اضافه از کروموزوم 13است. این کپی اضافه سبب ناهنجاری های ذهنی و جسمی و نقائص قلبی برای نوزاد می شود. بروز این سندرم نسبت به سایر تریزومی ها، سندرم داون (تریزومی 21) وسندرم ادواردز (تریزومی 18)، نادرتر است. این سندرم بیشتر زنان را مبتلا می کند (شاید به این دلیل که جنین های مذکر تا زمان تولد زنده نمی مانند).

دیستروفی عضلانی دوشن

دیستروفی عضلانی دوشن (DMD) رایج ترین و شدید ترین شکل دیستروفی میوتونیک (MD) است. عنوان بیماری از نام نورولوژیست فرانسوی گیلوم دوشن مشتق شده، که اولین بار موردی در سال 1861 توصیف کرد. بیماری مشابه اما خفیف تری معروف به دیستروفی عضلانی بکر (BMD) توسط جهش هایی در همین ژن ایجاد می شود. بروز DMD تقریبأ 1 در هر3500 مرد و بروز BMD تقریبا 1 در هر 20000 مرد است.

فنیل کتونوری

فنیل کتونوری (PKU) یک بیماری ارثی است که از پدر و مادر به فرزند منتقل می شود و به علت کمبود نوعی آنزیم در کبد نوزاد بوجود می آید. نوزاد مبتلا، به علت کمبود این آنزیم، بدن این بیماران قادر به هضم اسید آمینه فنیل آلانین نیست. در ادرار مبتلایان به این بیماری موادی به نام فنیل کتون دفع می شود که حاصل هضم ناقص فنیل آلانین است، به همین جهت بیماری را فنیل کتون اوری نامیده اند.

سندرم X شکننده

این اختلال رایج ترین علت وراثتی ناتوانی ذهنی بوده که به طور معمول 1 در هر 5000 فرد مذکر را مبتلا می کند. نام این اختلال از ظاهر کروموزوم X گرفته شده است که جایگاه شکننده ای نزدیک به تلومر در انتهای بازوی بلند در Xq27.3 نشان می دهد. مارتین و بل این بیماری را در دهه ی 1940 پیش از عصر کروموزوم توصیف کردند که به هین دلیل آن را نشانگان مارتین-بل نیز می نامند.

آتروفی عضلانی نخاعی

آتروفی عضلانی نخاعی (Spinal muscular atrophy) واژه ای است که برای توصیف گروه هتروژن بالینی و ژنتیکی از اختلالاتی استفاده می شود که در میان رایج ترین علل مرگ و میر دوران کودکی قرار دارند و با تخریب سلول های شاخ جلویی طناب نخاعی که به ضعف پیش رونده عضلانی و سرانجام مرگ منجر می شود. سه تیپ رایج دوران کودکی این بیماری با بروز کلی تقریباً 1 در 10.000 و فراوانی حاملان 1 در 50 وجود دارد. از این میان، تیپ 1 رایج ترین و شدیدترین آن هاست.

دیستروفی میوتونیک

دیستروفی میوتونیک (MD) رایج ترین شکل دیستروفی عضلانی در بین بالغین است که بروز کلی [میزان رخداد بیماری در یک مدت معین] آن در حدود 1 در 8000 است. MD بسیاری از مشخصات مشترک با HD را دارد. هر دو بیماری توارث غالب اتوزومی با پیشدستی از نظر سن بروز و شکل زودرس با علائم بالینی نسبتا متفاوتی دارند. با این وجود در MD، شکل زودرس تقریبا به صورت منحصر توسط مادر انتقال یافته و در لحظه تولد بروز می یابد، برخلاف HDی نوجوانی که به طور معمول انتقال پدری با سن بروز نوجوانی دارد.

نوروفیبروماتوز

نوروفیبروماتوز یکی از رایج ترین اختلالات ژنتیکی در انسان شناخته شده است. دو نوع اصلی نوروفیبروماتوز NF1 و NF2 وجود دارد. بروز NF1 که رایج تر است، تقریباً برابر با 1 در 3000 تولد است. بروز تقریبی NF2 برابر با 1 در 35000 تولد بوده و شیوع آن در حدود 1 در 200000 است. هر دو بیماری بویژه NF2 را می توان زیر عنوان نشانگان های سرطان خویشاوندی قرار داد، اما در اینجا با جزئیات بیشتری تشریح می شوند.

هموفیلی‌

هموفیلی‌ها گروهی از اختلالات ارثی‌ هستند که در اثر نقص سیستم انعقاد خون رخ‌ می‌دهند و با خونریزی طولانی مدت بعد از ایجاد صدمات و بریدگی‌ها همراه هستند. این بیماری به جز موارد استثنایی فقط در افراد مذکر دیده می‌شود. عارضه خونریزی در هموفیلی می‌تواند بسته به شدت اختلال ژنتیکی درجات مختلفی داشته باشد. انواع شدید بیماری با خونریزی‌های خود‌ به خودی در مفاصل و یا عمق عضلات همراه است و معمولاً بیماری در سال اول زندگی تشخیص داده می‌شود.

کم‌خونی داسی شکل

کم‌خونی داسی شکل یک بیماری ژنتیکی و یک اختلال خونی است که با هموگلوبین معیوب (Hbss) شناخته می‌شود. بر خلاف هموگلوبین طبیعی که صاف و گرد است و به سلول اجازه عبور آسان از مویرگ‌های خونی را می‌دهد هموگلوبین داسی شکل سفت و به شکل داس می‌باشند. این مولکول‌های هموگلوبین تمایل دارند به شکل خوشه‌ای و در کنار یکدیگر قرار گیرند، بنابراین به راحتی از مویرگ‌های خونی عبور نمی‌کنند.

بتا تالاسمی

در افرادی که هموگلوبین پروتئین بتا کافی تولید نمی‌کند ایجاد می شود. این بیماری در مردم نواحی مدیترانه نظیر یونان و ایتالیا، ایران، شبه جزیره عربستان، آفریقا، جنوب آسیا و جنوب چین یافت می‌شود.

آلفا تالاسمی

انتقال اکسیژن در خون توسط گلبولهای قرمز و پروتئینی به نام هموگلوبین انجام می‌گیرد. این پروتئین از دو زنجیره آلفا و دو زنجیره بتا تشکیل شده است. کمبود هر کدام از این زنجیره‌ها که در اثر نقصان عملکرد ژن های تولید کننده آنها بروز می‌کند باعث بروز بیماری کم خونی ژنتیکی موسوم به تالاسمی می‌ شود. تالاسمی آلفا به علت کاهش میزان زنجیره آلفا گلوبولین ایجاد می­ شود.

نشانگان کلاین فلتر

نشانگان کلاین فلتر نخستین بار در سال 1942 توصیف شد. در سال 1959 مشخص شد که این بیماری نسبتاً رایج با بروز 1 در 1000 تولد مذکر، به دلیل حضور یک کروموزوم X اضافی است. فرد مذکر در کودکی مشکلات خفیف یادگیری یا مهارتی بویژه در ارتباط با مهارت های کلامی نشان می دهد.

نشانگان ترنر

این وضعیت ابتدا در سال 1983 توصیف شد. فقدان جسم بار، یعنی حضور تنها یک کروموزوم X، در 1954 مشخص شد و تأیید سیتوژنتیکی آن در 1959 آشکار گردید. این ناهنجاری، هرچند در بارداری و سقط های خود به خودی رایج است، بروز بیماری در تولد های مؤنث پایین بوده و در حدود 1 در 5000 تا 1 در 10.000 است.

فیبروز کیستیک

فیبروز کیستیک (CF) ابتدا بعنوان یک ماهیت مستقل در 1936 مشخص شد و به دلیل تجمع ترشحات موکوسی غلیظ که به انسداد را ه ها و عفونت ثانویه منجر می شود، به نام موکوویسیدوز معروف شد. گرچه آنتی بیوتیک ها و فیزیوتراپی ها در افزایش میانگین امید به زندگی یک کودک مبتلا به CF از کمتر از 5 سال در 1955 تا حدود 30سال در حاضر بسیار مؤثر واقع شده است، اما CF مسبب برجسته ناخوشی مزمن و مرگ و میر در کودکان و اوایل بلوغ محسوب می شود.

موکوپلی ساکاریدوزها

کودکان مبتلا به یکی از انواع موکوپلی ساکاریدوزها(MPSs) با یافته های اسکلتی، عروقی یا دستگاه عصبی مرکزی همراه با زبری ویژگی های صورتی تظاهر می یابند. این ویژگی ها از تجمع پیش رونده پلی ساکاریدهای سولفاته (نیز موسوم به گلیکو امینوگلیکان) ناشی می شوند که به دلیل تجزیه ناقص زنجیره جانبی کربوهیدارت از اسید موکوپلی ساکارید ایجاد می شود.

بیماری های ذخیره ای گلیکوژن (GSDs)

گلیکوژن شکلی از قند گلوکز است که در عضله و کبد به صورت پلیمر ذخیره می شود و بعنوان یک منبع انرژی ذخیره ای عمل می کند. در بیماری های ذخیره ای گلیکوژن (GSDs)، به دلیل انواعی از خطاهای مادرزادی مربوط به آنزیم هایی که در ساخت و تخریب گلیکوژن دخالت دارند، گلیکوژن با مقادیر اضافی در عضله اسکلتی، عضله قلبی و یا کبد تجمع می یابد.

بیماری پسوریازیس

بیماری پسوریازیس، یک بیماری شایع پوستی است که، چرخه زندگی سلول‌های پوستی را بهم می‌زند. پسوریازیس با افزایش سرعت ساخت سلول بر سطح پوست، باعث بوجود آمدن تکه های نقره ای ضخیم و خارش دار، خشک و یا تکه های قرمز که گاهی اوقات دردناک هم هستند، می‌شود. برای بعضی از افراد بیماری پسوریازیس فقط آزاردهنده است، اما برای بعضی دیگر این بیماری بخصوص اگر با ورم مفاصل همراه باشد، باعث از کار افتادگی می‌شود.

هیپرکلسترولمی خانوادگی (FH)

هیپرکلسترولمی یا ازدیاد کلسترول خانوادگی رایج ترین ناهنجاری تک ژنی غالب اتوزومی در جامعه غربی است و از طریق بیماری شریان کرونری نارس، با بیماری و مرگ و میر بالایی همراه است.

پرکاری تیروئید یا Hyperthyroidism

در این بیماری غده تیروئید مقدار زیادی هورمون تیروکسین ترشح می نماید. پرکاری تیروئید می تواند شدیدا باعث افزایش سوخت و ساز بدن، کاهش وزن، افزایش ضربان قلب، تعریق، عصبانیت و کج خلقی شود. برای درمان پرکاری تیروئید می توان از داروهای ضدتیروئید و ید رادیواکتیو استفاده کرد. بعضی اوقات، درمان پرکاری تیروئید شامل جراحی و برداشتن بخش هایی از غده تیروئید می شود.

کم کاری تیروئید یا Hypothyroidism

در این بیماری غده تیروئید به اندازه کافی هورمون تیروئید ترشح نمی‌کند. خانم‌ها بخصوص آن هایی که بیشتر از 60 سال سن دارند، بیشتر از بقیه در خطر ابتلا به بیماری کم کاری تیروئید قرار دارند. در گذر زمان کم کاری تیروئید می‌تواند باعث ابتلا به سایر بیماری ها از جمله چاقی، درد مفاصل، ناباروری و یا بیماری های قلبی شود، البته جای نگرانی نیست چراکه تیروئید کم کار را می‌توان با استفاده از هورمون تیروئید مصنوعی درمان کرده و جلوی ابتلا به بیماری را گرفت.

بیماری ام اس یا Multiple sclerosis

بیماری ام اس(Multiple sclerosis) یک بیماری ناتوان‌کننده است که مغز و نخاع را تحت تاثیر قرارداده و باعث از دست‌دادن کنترل، دید، تعادل و حواس (بی حسی) می‌شود. در بیماری ام اس اعصاب مغز و نخاع توسط سیستم ایمنی بدن آسیب می‌بینند، که به این اختلال بیماری خودایمنی می‌گویند. در بیماری ام اس، سیستم ایمنی بدن شروع به حمله به مغز و نخاع دوتا از اجزاء مهم که سیستم مرکزی اعصاب را کنترل می‌کنند، کرده و باعث فلج شدن و از کارافتادگی آنها می‌شود.

پولیپوز آدنوماتوز خانوادگی

تقریباً 1 درصد از افرادی که به سرطان کولورکتال مبتلا می شوند، بر اساس الگوی وراثت غالب اتوزومی یک ناهنجاری به نام پولیپوز آدنوماتوز خانوادگی (FAP) به این بیماری مبتلا می شوند. در مبتلایان شمار فراوانی پولیپ روده بزرگ شکل می گیرد که می توانند سراسر روده را در برگیرند. این پولیپ ها در معرض خطر بالایی از تغییر کارسینوماتوز قرار می گیرند که در بش از 90% افراد واجد FAP، سرانجام سرطان روده ایجاد می شود.

سقط و مرگ جنین

یک سقط یا سقط خود به خودی عبارت است از دست رفتن ناخواسته بارداری تا هفته بیستم بارداری. تقریبا 15% از تمام بارداری هایی که از نظر بالینی تشخیص داده می شوند، به علت سقط خاتمه می یابند؛ هرچند از دست رفتن حاملگی کلی در واقع به 50% تا 60% نزدیکتر است. سقط شایعترین عارضه ی بارداری می باشد اما اغلب زوج ها فقط سقط های تک گیر را تجربه می کنند.

سقط مکرر و اختلالات سیستم ایمنی

بررسی‌های انجام شده نشان داده‌اند که علت اصلی سقط مکرر در افراد، عدم وجود نوعی آنتی بادی محافظ جنین بنام APCA می‌باشد که در محل اتصال جفت به رحم ایجاد می‌شود. در فرایند آلوایمیونیتی به عنوان یک دلیل برای سقط مکرر به علت پاسخ ایمنی نامناسب مادر، آنتی بادی های مادری علیه آنتی ژن های موجود برسطح گویچه های سفید پدری که بوسیله جنین عرضه می گردد ساخته نمی شود و این امر یکی از دلایل شکست روند بارداری است.

ابهام جنسی

ابهام جنسی به حالتی گفته می شود که دستگاه تناسلی کودک نامشخص باشد، مثلا ظاهر پسرانه در یک دختر و یا ظاهر دخترانه در یک پسر وجود داشته باشد. انسان ها 46 کروموزوم در هر سلول دارند که این ها به شکل جفت می باشند. جفت بیست و سوم از کروموزم ها جنسیت ما را مشخص می کند. زنان 2 کروموزم x و مردان یک کروموزم x و یک کروموزم y دارند. یک زن معمولی xx 46 و یک مرد معمولی xy 46 است.

نگارش و گردآورنده: رضا رحیمی

منبع: آزمایشگاه پاتولوژی نورا