شناسایی دامنه عملکردی ستون فقرات و اعصاب مرتبط با آن

شناسایی دامنه عملکردی ستون فقرات و اعصاب مرتبط با آن

همانگونه که هیچ بنا و سازه و ساختمانی بدون ستون استوار نخواهد بود، پایداری و تحرک و توانایی راه رفتن انسان در گرو سلامت ستون فقرات است. ستون فقرات انسانها از 33 مهره تشکیل می شود. علت تفاوت این تعداد در برخی منابع به این علت است که برخی مهره های لگن خاصره را جزو ستون فقرات به حساب نمیاورند در حالیکه شکل مهره داشته و حاوی ریشه های عصبی هستند.

ستون فقرات بدن ما از نظر تقسیم بندی اناتومیک از انتهای جمجمه آغاز شده و با اخرین مهره دنبالچه به پایان میرسد.این بنای محکم و استوار و ستون بدن از اجزای استخوان مهره، دیسک ها، نخاع، عضلات، زرد پی ها و عروق خونی تشکیل شده است.

سلامت تک تک این عناصر برای کارکرد صحیح و بدون درد و انعطاف پذیری ستون فقرات ضروری و واجب است. آسیب هر کدام از این عناصر می تواند باعث اختلال در کارکرد اصلی این ستون که همان محافظت از نخاع است بشود و مشکلات گاها خطرناکی ایجاد کند.

در این بخش سعی می کنیم بررسی نسبتا کاملی از این آناتومی داشته باشیم.وجود درد در این ساختار معمولا نشانه اختلال در این ساختار است که می تواند روماتیسم ستون فقرات باشد یا دیسک کمر و یا ناشی از آرتروز ستون فقرات باشد.

- آناتومی استخوان های ستون مهره ها:

بطور کلی مهره ها از استخوان اسفنجی درونی و لایه استخوان سفت بیرونی تشکیل شده اند. مهره ها تا سالها پس از تولد به عنوان محل خونسازی عمل کرده و قسمت عمده ای از گلبولهای قرمز در این ناحیه تولید می شود. این استخوان اسفنجی با گذر عمر در معرض پوکی و شکستگی است.

پوکی در استخوان های ستون فقرات می تواند به حدی پیشرفت کرده و بدنه مهره را تضعیف کند که حتی با یک عطسه دچار شکستگی شود. قسمت خلفی مهره ها معمولا از جنس سفتری بوده و معمولا دچار شکستگی ناشی از پوکی نمی شوند. به همین دلیل شکستگی های متعدد ناشی از پوکی است که گاها افراد با گوژپشتی شدید در کهنسالی دیده می شود.

- گردن:

گردن از هفت مهره تشکیل شده است که مهره اول و دوم گردنی که به ترتیب مهره اطلس و اکسیس نامیده می شود، دارای شکل بخصوصی هستند که در باقی نقاط ستون فقرات دیده نمی شود. به این صورت کهمهره اطلس بر روی زایده اکسیس میچرخد.

باقی مهره های گردنی ساختار تقریبا مشابه هم دارند و تا حدودی شبیه باقی مهرهای ستون فقرات است. تنها تفاوت مشخص و بارزی که وجود دارد این است که مهره های گردنی در خود محلی برای عبور شریان و رگ مهم خونرسانی به مغز را داشته و از ان محافظت می کنند.نقش اصلی مهره های گردنی حفظ وزن حدود 5 و نیم کیلوگرمی سر می باشد.

علاوه بر این مهره های گردنی بدلیل شکل آناتومی خود پر تحرک ترین نقطه ستون فقرات هستند به طوریکه اجازه بیشترین میزان چرخش و گردش را به انسان می دهد. همین میزان تحرک بالاست که باعث استعداد بالای این ناحیه برای ایجاد ارتروز و دیسک گردن است.

- پشتی یا قفسه سینه:

ستون فقرات پشتی یا قفسه سینه از 12 مهره تشکیل شده است. عمده تفاوت مهره های این قسمت از ستون مهره ها در اتصال این مهره ها به دنده های قفسه سینه است. همین امر باعث تحرک کمتر ستون پشتی و در نتیجه درد ستون فقرات کمتری در این ناحیه می شود.

اگر چه دیسک کمر و دیسک گردن شیوع بیشتری از این ناحیه دارد ولی دیسک این ناحیه نیز دیده می شود و گاها می تواند با بیماری زونا اشتباه شده و پزشک متخصص ارتوپد یا فوق تخصص ستون فقرات یا فوق جراح تخصص مغز و اعصاب را به اشتباه بیاندازد.

معمولا دیسک های این ناحیه با بیماری هایروماتیسم ستون فقرات همراهی دارند.

- کمری:

ستون فقرات کمری lumbar spine شایعترین نقطه در کل ستون مهره ها است که دچار آسیب های دیسک می شود و به همین دلیل اطلاع از کارکرد آن بسیار مهم است. این منطقه دارای پنج مهره است که به ترتیب L1 تا L5 نامگذاری می شوند.

اگر به گزارشهای ام آر آی توجه کنید معمولا در افرادی که دیسک کمر دارند یکی از ریشه های عصبی متناظر با مهره عصبی مربوطه دچار آسیب شده است. وقتی به عنوان مثال دیسک مهره L4 و L5 دچار اسیب می شود یعنی ریشه عصبی که از بین این در مهره عبور می کرده دچار آسیب شده است. در ادامه این مطلب را بیشتر توضیح خواهم داد.

مهره های کمری بزرگترین مهره ها در ستون فقرات هستند چون بیشترین وزن را تحمل کرده و در حرکات چرخشی و بلند کردن اجسام سنگین فشار گشتاوری بسیار بالایی را تحمل می کنند به همین دلیل است کهدیسک کمری در این نقطه از شیوع بسیار بالایی برخوردار است.

- استخوان خاجی:

استخوان خاجی یا ساکروم sacrum بخشی از استخوان لگن ماست که نقش ارتباط ستون فقرات را به لگن و در نتیجه پاها دارد. این استخوان از 5 استخوان تشکیل شده است که به هم جوش خورده و یک استخوان واحد را ایجاد می کنند. این استخوان واحد قسمتی از حلقه لگن را تشکیل می دهد که به آن لگن خاصره گفته می شود.

این عکس محل استخوان ساکروم را نشان می دهد. به خاطر ماهیت انتقال فشاری که این استخوان تحمل می کند بسیار مستعد آرتروز و درد است. آسیب های حین زایمان و همینطور روماتیسم ستون فقرات از سایر علل درد این ناحیه است.

- دنبالچه:

دنبالچه یا استخوان کوکسیس coccyx همان باقی مانده دم در جانداران است که از چهار مهره به هم جوش خورده تشکیل شده است. عملکرد مهم این قسمت از ستون فقرات بدلیل اتصال عضلات و رباط ها و لیگامانها است که می تواند بدنبال ضربات حاد ناشی از افتادن و یا ضربات مزمن ناشی از نشستن طولانی روی اجسام سفت دچار درد و آسیب شود که به آن کوکسالژی گفته می شود. اهمیت دیگر این قسمت در شکل دهی لگن هنگام زایمان است.

قسمت بعدی که توضیح داده می شود دیسک است.

- دیسک ستون فقرات:

شاید به جرات بتوان گفت که هیچ ساختار آناتومیکی در بدن انسان به اندازه دیسک باعث درد و اختلال در کارکرد نشود. دیسک ها به طور خلاصه و زبان ساده نقش کمک فنر بدن ما را به عهده دارند. همانطور که تخریب کمک فنر اتوموبیل باعث تخریب باقی قسمت ها می شود، آسیب دیسک ها نیز توازن توزیع نیرو را بر هم زده و باعث ایجاد مشکلات عدیده می شود.

دیسک ساختاری غضروفی لیگامانی است و یک ساختار منحصر به فرد است. بدلیل این ساختار است که می تواند نیروهای زیادی را در طول زندگی تحمل کند. دیسک ها فاقد عروق خونی هستند و تغذیه آنها از طریق بافت اطراف انجام می شود و به همین دلیل است که اگر به صورت طولانی در وضعیت نامناسب قرار گیرد دچار خفگی و آسیب و در نتیجه بیماری دیسک می شود.

همانگونه که در عکس می بینید هر دیسک از دو قسمت تشکیل شده است. قسمت محیطی که حالت سفت و لیگامانی دارد و به آن آنولوس فیبروزوس می گویند.

همین قسمت است که در صورت آسیب باعث می شود تا محتویات دیسک که نوکلوس پالپوس نامیده می شود وارد فضای نخاع و ریشه های عصبی شده و باعث ایجاد بیماری دیسک شود که اگر دیسک در کمر باشد علائم دیسک کمر در پاها و به طور کلی دیسک کمر ایجاد شود.

گذر زمان، ژنتیک نامناسب، زندگی با عدم رعایت های بهداشتی همه و همه باعث تخریب و پارگی دیسک شده و در نتیجه محتویات ان به نخاع و ریشه های عصبی فشار وارد می کند و باعث ایجاد علایم می شود.

میزان آب موجود در دیسک ها نشانه سلامت آنهاست. به این صورت که هر چه میزان آب موجود در دیسک بیشتر باشد دیسک سالمتر بوده و توان جذب ضربه دیسک بالاتر است. این حالت در تصویر برداری با ام آر ای به صورت واضح دیده می شود. با گذر زمان و آرتروز و پوک شدن ستون فقرات، دیسک نیز کم کم آب خود را از دست داده و با کاهش ارتفاع خود باعث کاهش قد انسان می شود.

با کاهش آب داخل دیسک اتفاق دیگری که می افتد این است که دیسک در برابر ضربه ها آسیب پذیرتر می شود. به این صورت که دیسک سالم شاید به حتی 350 کیلوگرم نیرو نیز دچار آسیب نشود ولی دیسکی که آب خود را از دست داده تنها با چند کیلوگرم دچار پارگی و آسیب شود، به همین دلیل است که پزشک معالج توصیه بسیار زیاد به مراقبت شدید با افزایش سن داشته و سعی می کند با کفش ها و کفی های طبی تا حدود زیادی نقش کمک فنری دیسک را بازیابی کند.

- نخاع

نخاع از انتهای جمجمه و اولین مهره شروع شده و تا محاذات مهره اول کمری ادامه می یابد و پس از آن به شکل رشته رشته در می آید که به آن قسمت نخاع دم اسبی گفته می شود. cauda equina

این قسمت دم اسبی از فضای بین استخوان های مهره ها خارج شده و به پاها میرسد، ریشه های عصبی متناظر نیز از قسمت گردنی نخاع خارج شده و به دست ها میرسد. به همین دلیل است که اسیب نخاع و ریشه های عصبی می تواند باعث درد دستها و پاها شود.

هر مهره در ستون فقرات دارای یک مجرا برای عبور نخاع است. از قرار گرفتن مهره ها بر روی هم فضاهایی ایجاد می شود که محل عبور ریشه های عصبی هستند که به آنها به اصطلاع فورامن گفته می شود که یکی از نقاط شایع برای فشار دیسک روی ریشه های عصبی است. به همین علت است که گاهی فرد مبتلا به دیسک دچار علایم سمت چپ و گاهی سمت راست می شود. در حالیکه اگر دیسک به نخاع فشار بیاورد معمولا علایم با شدت متفاوت ولی دو طرفه خواهد بود.

معمولا آسیب و پارگی دیسک و آرتروز و تخریب مفاصل به تنهایی درد ایجاد نمی کند و حتی در صورت ایجاد درد این درد در محدوده ستون فقرات بوده و از محاذات این محدوده فراتر نمیرود. درد اصلی که در دیسک کمر و دیسک گردن حس می شود و آزار دهنده است مربوط به فشاری است که این دیسک پاره شده و آسیب دیده به نخاع و ریشه های عصبی وارد کرده و باعث تنگی کانال نخاعی می شود.

نخاع و ریشه های عصبی توسط قسمت پشتی مهره ها محافظت می شود که یک سازه استخوانی ایجاد می کند تا نخاع را از آسیب حفظ کند. این سازه از دو قسمت به نامهای لامینا و پدیکل ایجاد شده است. در جراحی هایی که برای رفع فشار ناشی از دیسک کمر و دیسک گردن انجام می شود معمولا قسمت لامینا خارج می شود تا فشار از روی نخاع و ریشه های عصبی برداشته شود.

نخاع تمامی حسهای دست و پا را به مغز مخابره می کند و تمامی فرمانهای حرکتی عضلات را از مغز به عضلات میرساند. سیستم عصبی مانند سیستم برق کشی منازل است. به عنوان مثال وقتی سوزن به دست شما وارد می شود حس درد از طریق ریشه های عصبی وارد نخاع شده و از آنجا به مغز مخابره شده و مغر فرمان حرکتی مناسب را مجددا از طریق نخاع به عضلات میرساند.

همینجا می توان دریافت که چرا در تنگی کانال نخاعی هم حس های اندام مشکل می شود و گاها بی حسی ایجاد می شود و در برخی موارد فرد بیمار از ضعف و خستگی شکایت دارد.

نخاع به مثانه و اسفنگتر مقعدی عصب رسانی می کند به همین دلیل است که برخی از دیسک های کمری با اسیب به نخاع می توانند باعث بی اختیاری ادراری و مدفوع شوند و مشکلات زیادی برای فرد ایجاد کنند.

- ریشه های عصبی کانال نخاعی

شناخت و آگاهی از آناتومی و نحوه عملکرد ریشه های عصبی که همان سیم کشی بدن می باشد نقش بسزایی در درک صحیح بیماران و شما عزیزان از مشکل و بیماری دیسک کمر و گردن و در کل هر بیماری که ستون فقرات را درگیر می کند دارد.

همانطور که در شکل زیر مشاهده می کنید هر نقطه از بدن ما توسط یک ریشه و عصب خاصی عصب دهی می شود که همین عصب مسوول حس های درد لمس سرما و گرما و هرنوع حس دیگری است. هر نوع آسیب به عصب مربوطه در هر نقطه از این مسیر باعث ایجاد علایمی مانند سوزش، احساس یخ زدن و سوختن و غیره می شود.

عکس بالا نقشه عصبی بدن ماست. کمی پیچیده است ولی نکته اصلی این تصویر این نکته است که شما عزیزان بدانید که هر نقطه از دست و پای ما توسط یک عصب خاص عصبدهی می شود و درد پا یا دست لزوما بدلیل بیماری در دست یا پا نبوده و می تواند ناشی از بیماری ستون فقرات و دیسک کمر و گردن باشد.

تشخیص این موضوع به مهارت پزشک شما بستگی دارد و اینجاست که اهمیت بهترین متخصص ارتوپد وبهترین فوق تخصص ستون فقرات، بهترین فوق تخصص جراح مغز و اعصاب مشخص می شود. برای درک بهتر می توانید علائم دیسک کمر در پاها را که در پست دیگری توضیح دادم مطالعه کنید.

سی و یک جفت شاخه عصبی از نخاع خارج می شود که سی و یک شاخه جلویی نقش ارتباط حرکتی بین مغز و عضلات و سی و یک شاخه خلفی نقش ارتباط حسی بین درماتوم مربوطه و مغز را به عهده دارند. این ریشه ها پس از خارج شدن از ستون فقرات به هم متصل شده و یک ریشه عصبی را ایجاد می کنند که بسته به محل خروجشان نامگذاری می شود.

به عنوان مثال عصبی که از بین مهره L4 و L5 خارج می شود به نام عصب L4 نامگذاری می شود. به عنوان نمونه این عصب مسوول حس اطراف زانو و حرکات جلو و پشت زانو است. به کررات بیماران از درد اطراف زانو شکایت داشته و با تشخیص اشتباه پزشک با عنوان آرتروز زانو تحت درمان قرار گرفته اند در حالیکه با بررسی و معاینه دقیق مشخص می شود که علت اصلی مشکل بیمار دیسک کمری است و نه آرتروز زانو.

مثال دیگر که بسیار شایع دیده می شود درد شانه است. دیسک های گردنی که ریشه عصبی شماره پنج و یا شش را درگیر کنند می توانند باعث درد اطراف شانه شوند و بیماران با فرض اینکه مشکلی در شانه وجود دارد به اشتباه درمان شده و پر واضح است که بهبودی به همراه ندارند.

یکی دیگر از اشتباهات رایج در دیسک های انتهایی ناحیه کمری می باشد که درد آنها در پاشنه پا حس می شود که به اشتباه گاها به جای خار پاشنه درمان می شود.

- قوس های نرمال ستون فقرات:

ستون فقرات ما اگر چه از روبرو مستقیم است ولی در نگاه از کنار یک سازه مستقیم نیست بلکه دارای انحناهایی برای بالاتر بردن تحرک و کارایی می باشد. این قوس ها در ناحیه گردنی و کمری دارای تحدب به جلو و در ناحیه پشتی دارای تقعر به جلو است. اصطلاحا به تحدب جلو که در گردن و کمر وجود داردلوردوز و به تقعر جلویی که در ناحیه پشتی وجود داردکیفوز گفته می شود. به تصویر زیر دقت کنید. اگر این انحنا ها از میزان خاصی فراتر روند بیماری تلقی شده و نیازمند درمان خواهند بود که درمان معمولا به صورت غیر جراحی و توسط بریس های مناسب انجام می شود.

به انحراف جانبی این سازه محوری بدن اصطلاحا اسکولیوز گفته می‌شود قوس طبیعی s شکل است و بیش از آن که یکی از آزار دهنده ترین مشکلات ستون فقرات از نظر عملکردی و ظاهری است که بسته به اینکه این انحرافات در چه سنی ایجاد شود درمان متفاوتی خواهد داشت و اگر به موقع تشخیص داده شود می توان با بریس و مراقبت مانع پیشرفت این انحراف شده و از جراحی جلوگیری کرد لذا در صورتیکه شک به عدم تقارن ستون فقرات خود یا کودک خود دارید حتما با ما تماس بگیرید تا با معاینه و یا تصویربرداری رادیولوژیک مشکل در زمان مناسب تشخیص داده شده و درمان شود.

- عضلات ستون مهره ها:

پایداری ستون فقرات ما تنها به مفاصل بین استخوان های مهره ای و دیسک ها وابسته نیست و قسمت عمده ای از پایداری و عملکرد این سیستم به عضلات پشتی و جلویی وابسته است. در حالیکه عضلات پشتی نقش صاف کننده دارند عضلات جلویی یا شکمی نقش خم کنندگی را به عهده دارند.

هر گونه اختلال داخل ستون فقرات که به ریشه های عصبی مربوط به این عضلات فشار بیاورد و یا باعث آسیب آنها شود باعث اسپاسم یا گرفتگی این عضلات می شود که یکی از علل شایع درد کمر و گردن و در نتیجه مراجعه به کلینیک های ارتوپدی است. این اسپاسم و گرفتگی غیر از ایجاد درد و حس ناخوشایندی که برای بیمار دارد یک اثر مخرب نیز دارد که به همین دلیل نیازمند درمان سریع است.

این اسپاسم عضلانی باعث فشار بیشتر روی مهره ها و دیسک های کمری و گردنی شده و آسیب و تخریب را بیشتر می کند و این تخریب بیشتر باعث ایجاد یک چرخه معیوب آسیب عصبی می شود.

از طرف دیگر هر چه این عضلات قوی تر باشند نقش بزرگتری در حمایت از ستون فقرات داشته و باعث می شود فشار کمتری روی دیسک های کمری و گردنی وارد شود. البته ورزش های تقویتی این عضلات حتما باید به روش درست انجام شود تا باعث فشارهای نامناسب به دیسک شما نشود.

- فضای اپی دورال و دورال:

اگر شما به دیسک کمر یا گردن مبتلا شده باشید حتما نام تزریق اپی دورال را شنیده اید. فضای اپیدورال به طور خلاصه به فضای بین استخوان مهره و نخاع گفته می شود. شایان ذکر است که نخاع توسط مایع مغزی نخاعی محصور شده است که این مایع خود توسطپرده دورا پوشیده شده است.

فضای اپیدورال توسط بافت چربی معمولا پر شده است و تزریق داروها به این فضا اگر چه از نظر تکنیکی به مهارت فراوانی نیاز دارد ولی می تواند با رفع علایم زیادی همراه باشد.

معمولا برای نمونه برداری از مایع مغزی گاهی نیاز به وارد کردن سوزن به کانال نخاعی می شود که معمولا از ناحیه کمری استفاده می شود.

- مفاصل ستون فقرات:

استخوان هر مهره غیر از مفصلی که از طریق دیسک با مهره بالا و پایین خود دارد دارای چهار مفصل دیگر با مهره بالا و پایین خود است که اصطلاحا به آن مفاصل فاست گفته می شود. همانطور که در شکل پایین می بینید دو مفصل فاست در بالا و دو مفصل فاست در سمت پایین مهره مربوطه وجود دارد که این مفاصل نقش بسیاری در پایداری ستون فقرات دارند و از طرفی بدلیل همین نقششان در معرض آرتروز قرار دارند که همین امر باعث دردهای کمری می شود.

این مفاصل در هر قسمت از ستون فقرات شکل خاصی دارند و به همین دلیل نحوه تزریق در هر نقطه متفاوت است. معمولا برای تشخیص ارتروز مفاصل فاست حضور درد کمری مخصوصا در حرکات خمشی کافی است. گاهی در اعمال جراحی نیاز به جوش دادن این مفاصل برای رفع درد می شود.

مفصل مهم دیگری که در ستون فقرات دیده می شود مفصلی است که بین استخوان ساکروم و استخوان لگن وجود دارد و به اصطلاح به آن مفصل ساکروایلیاک یا SI Joint گفته می شود. این مفصل ساکروایلیاک در معرض آسیب بالایی در زایمان و بیماری های روماتیسمی بوده و می تواند ناراحتی زیادی برای بیمار ایجاد کند.تزریقاتی که برای این ناحیه انجام نقش بسزایی در درمان دردها و آرتروزهای آن دارد.

مفصل مهم بعدی مفصلی است که بین ستون فقرات و استخوان شانه و کتف برقرار می شود.

- زرد پی ها و لیگامانهای ستون فقرات:

دو زرد پی و لیگامان بلند سرتاسری از قاعده جمجمه تا استخوان لگن امتداد پیدا کرده و نقش بسیار مهمی در پایداری این ستون دارد. یکی که به نام لیگامان طولی قدامی نامیده می شود از جلوی مهره ها امتداد یافته و در هنگامی که ما به عقب خم می شویم کشیده شده و مانع از فشار بیش از حد به دیسک ها و نخاع می شود.

لیگامان دیگر به نام لیگامان طولی خلفی نامیده می شود و هنگامی که به جلو خم می شوید کشیده شده و مانع از فشار بیش از حد در هنگام برداشتن اجسام سنگین به دیسک مهره ها می شود.

برخی از بیماری ها مانند بیماری روماتیسمی بهجت در اغلب موارد این لیگامانها را درگیر کرده و باعث تخریب آنها می شود.

- بیماری های ستون فقرات:

برخی از مهمترین بیماری هایی که ستون فقرات را درگیر می کنند عبارتند از:

1- دیسک کمر

2-دیسک گردن

3- روماتیسم

4-شکستگی

5- سرطان ها

نگارش و گردآورنده: رضا رحیمی